Nếu bạn từng sống hoặc làm việc tại Nhật, hay tiếp xúc với các sản phẩm phần mềm từ xứ sở Mặt Trời Mọc, chắc hẳn bạn đã từng một lần than phiền, băn khoăn một trong những câu hỏi sau:
- Tại sao phần mềm Nhật lại khó dùng và bất tiện như vậy?
- Tại sao giao diện lại phức tạp như vậy?
- Tại sao phần mềm Nhật lại chậm cập nhật và tụt hậu so với thế giới như vậy?”
Tất cả những điều này đều có chung một nguồn gốc lịch sử sâu xa, và bạn sẽ ngạc nhiên khi biết đó cũng là lý do đã giúp Nhật Bản trở thành một nền kinh tế khổng lồ vào những năm cuối thế kỉ 20.
Loạt bài này sẽ giúp bạn giải đáp câu hỏi đó.
Kỳ 1: Zaibatsu – những gia tộc hùng mạnh
Để hiểu rõ ngọn nguồn vấn đề, chúng ta phải trở về những năm cuối thế kỉ 19, thời kỳ Minh Trị. Các Zaibatsu, những tập đoàn gia đình tài phiệt hùng mạnh, với những cái tên nổi tiếng như Sumitomo, Mitsui, Mitsubishi, Yasuda, chính là những trụ cột của nền kinh tế Nhật Bản.
Vào thời Minh Trị, các nỗ lực cách tân về thể chế chính trị, kinh tế đã đem lại rất nhiều sự thay đổi theo hướng áp dụng mô hình kinh tế tư bản phương Tây. Tiêu biểu như như ban hành các điều luật và chính sách về chính sách cũng như luật lao động. Nhưng trên thực tế, những chính sách đó hoàn toàn chỉ mang tính tham khảo đối với cách các Zaibatsu.
Khi mà các Zaibatsu vẫn tiếp tục làm tốt vai trò của mình trong việc trở thành động cơ của nền kinh tế, vận hành các nhà xưởng, mở rộng các hệ thống đường ray, cơ sở đóng tàu, chính quyền Tokyo hoàn toàn không bận tâm. Các Zaibatsu vẫn toàn quyền vận hành với cơ chế quản lý “gia đình trị” mang đậm chất phong kiến của họ. Vào thời điểm này, các Zaibatsu nắm quyền kiểm soát tuyệt đối về tài nguyên, đất đai, và nhân viên của họ. Theo một cách nói khác, Zaibatsu chính là luật ở Nhật Bản lúc bấy giờ.
Theo một cách nói khác,
Zaibatsu chính là luật ở Nhật Bản lúc bấy giờ.
Những gia đình Zaibatsu có mức độ đa dạng về ngành nghề hầu như giống nhau. Họ đều sở hữu ngân hàng riêng, các công ty khai thác khoáng sản, nhà máy hóa chất, và công nghiệp nặng của riêng mình. Thêm vào đó, từng Zaibatsu có một tầm ảnh hưởng nhất định đến một hay nhiều cơ quan, tổ chức chính trị, và quân đội. Ví dụ, gia tộc Mitsui có ảnh hưởng lớn đến Quân Đội, còn gia tộc Mitsubishi lại là một thế lực lớn kiểm soát đằng sau Hải Quân Hoàng Gia…
Khi Thế Chiến thứ 2 nổ ra, 4 gia tộc Zaibatsu kiểm soát hơn 50% nền kinh tế Nhật Bản kèm theo những quyền lực chính trị của họ. Chính điều này cũng làm cho các nhà cầm quyền ở Tokyo cảm thấy khó chịu. Do đó, trong lúc chiến tranh diễn ra, Chính Phủ cũng đã nhân cơ hội này quốc hữu hoá một phần tài sản của các Zaibatsu, cũng như tước đi bớt quyền lực chính trị của họ.
Chưa dừng lại ở đó, sau khi Nhật Bản thua cuộc, quân đội Mỹ đóng quân cũng xem các Zaibatsu là một mối đe dọa về mặt tài chính cũng như quyền kiểm soát của họ. Do đó, họ cũng đã tiến hành giải thể 16 và tái cơ cấu 24 doanh nghiệp lớn trên toàn nước Nhật thuộc các tập đoàn Zaibatsu.
